Αντίποινα Κατοχής στη Φλώρινα – Η εκτέλεση των είκοσι στις 23 Αυγούστου 1944
Γράφει ο Γεώργιος Στ. Παλαιόπουλος, Ιστορικός |
Κατά τη διάρκεια της περιόδου της Κατοχής στην Ελλάδα η περιοχή της Φλώρινας τέθηκε υπό τη διοίκηση του γερμανικού στρατού όπως σχεδόν και το μεγαλύτερο τμήμα της Μακεδονίας, εξαιρουμένης της ανατολικής στην οποία εγκαταστάθηκε βουλγαρική δύναμη. Ωστόσο, την ίδια περίοδο, το βουλγαρικό ενδιαφέρον για τη Φλώρινα παρέμενε ενεργό και είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση του λοχαγού Hans Griese που είχε αρχικά τοποθετηθεί στον θώκο του Φρουραρχείου Φλώρινας, μετά από απαίτηση και ενέργειες της βουλγαρικής διπλωματίας. Ας μη διαφεύγει το γεγονός πως στο προαναφερθέν Φρουραρχείο της γερμανικής Διοίκησης σημαντική θέση κατείχε Βούλγαρος στρατιωτικός με βαθμό υπολοχαγού, ο Nikolay Mladenov. Ο ταγματάρχης του πυροβολικού Asser Brenner θεωρήθηκε ότι τηρούσε όλες τις προϋποθέσεις και γι’ αυτό ορίστηκε ως αντικαταστάτης του Hans Griese.
Ένα από τα πρώτα δείγματα της κατάστασης που θέλησε να εδραιώσει ως επικεφαλής του γερμανικού Φρουραρχείου Φλώρινας, ο Asser Brenner ήταν η απόφαση της επιβολής κυρώσεων σε όσους πολίτες δεν τηρούσαν τις διαταγές του. Άμεσα με την ανάληψη των καθηκόντων του γνωστοποίησε στους κατοίκους, μεταξύ άλλων, τη μορφή των μέτρων που θα λαμβάνονταν σε κάθε περίπτωση δολιοφθοράς ή ενέργειας που θα στρέφονταν εναντίον του τριπλού κατοχικού στρατού της περιοχής, ως αντίποινα.
Στο πλαίσιο, λοιπόν, αυτό το καλοκαίρι του 1941 κοινοποίησε διαταγή του γνωστοποιώντας ότι η απώλεια ζωής ή και ο τραυματισμός Γερμανού στρατιωτικού οιονδήποτε βαθμού, θα επέφερε την εκτέλεση πενήντα πολιτών παρακάμπτοντας κάθε περίπτωση παραπομπής τους σε δίκη. Έτσι η κατάσταση εδραιώθηκε σύντομα αφού το φθινόπωρο του ιδίου έτους ο Στρατάρχης Wilhelm Keitel εξέδωσε εντολή εκτέλεσης πενήντα ατόμων για τον τραυματισμό κάθε στρατιώτη της γερμανικής δύναμης, ενώ για τον θάνατό του θα οδηγούνταν στο εκτελεστικό απόσπασμα εκατό Έλληνες πολίτες.
Σε ό,τι αφορά τη τοπική διάσταση των αντιποίνων τα διαθέσιμα στοιχεία αναφέρουν ότι ήταν περιορισμένα, σε σχέση με τους υπόλοιπους μακεδονικούς νομούς. Μία εξ αυτών πραγματοποιήθηκε στις 19 Αυγούστου 1941 το πρωί με την εκτέλεση τριών ατόμων, στων οποίων τη κατοχή βρέθηκε οπλισμός. Αργότερα η εκτέλεση με απαγχονισμό δέκα πέντε Ελλήνων μετά από διαταγή που εξέδωσε ο Γερμανός λοχαγός Franz Komp, Φρούραρχος της πόλης, ήταν το αποτέλεσμα της εφαρμογής των αντιποίνων για τη θανάτωση ενός στρατιώτη της γερμανικής διοίκησης σε μικρή απόσταση από τον οικισμό της Κλαδοράχης στις 8 Αυγούστου 1943.
Η συνήθης διαδικασία και τακτική κατά την εφαρμογή των αντιποίνων στη Φλώρινα προέβλεπε την τυφλή – δίχως κριτήρια – επιλογή συλληφθέντων ατόμων που κρατούνταν από τη γερμανική διοίκηση είτε στο υπόγειο του δικαστικού κτιρίου, είτε στο χώρο των φυλακών της πόλης, είτε σε άλλο σημείο κράτησης όπως ήταν μία παλιά αποθήκη καπνού.
Υπό αυτές τις συνθήκες μία ίσως λιγότερο γνωστή επιβολή αντιποίνων στη Φλώρινα από τον γερμανικό στρατό κατοχής, έλαβε χώρα τον Αύγουστο του 1944, έναν χρόνο μετά από εκείνη της Κλαδοράχης. Αφορμή για το γερμανικό Φρουραρχείο της πόλης ήταν η επίθεση στις 22 Αυγούστου 1944 ομάδος ανταρτών σε κομβόι στρατιωτικών αυτοκινήτων στον επαρχιακό δρόμο που συνδέει τους οικισμούς Κλειδί και Βεύη και είχε ως αποτέλεσμα τον θανάσιμο τραυματισμό στρατιωτών, ενός Ιταλού και επτά Γερμανών. Ο πρόσφατα τοποθετημένος Γερμανός Φρούραρχος στην πόλη της Φλώρινας, λοχαγός Bunzel δεν άφησε κανένα χρονικό περιθώριο αντίδρασης, θέλοντας προφανώς να δείξει πυγμή εξουσίας και έλεγχο της κατάστασης, εφαρμόζοντας άμεσα το νόμο των αντιποίνων.
Η επιλογή των ατόμων που επρόκειτο να εκτελεστούν πραγματοποιήθηκε από ένα σύνολο κρατουμένων στις φυλακές για διάφορους λόγους μη συνδεόμενους με το περιστατικό. Πράγματι μετά από διαταγή του Bunzel είκοσι Έλληνες πολίτες στις 23 Αυγούστου 1944 επιβιβάστηκαν σε όχημα του στρατού της γερμανικής Διοίκησης και μεταφέρθηκαν σε αγροτικό χώρο παρακείμενο ανατολικά του Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου της πόλης, όπου και εκτελέστηκαν στις 3.30 μμ.. Ήταν κάτοικοι από την πόλη της Φλώρινας και από τους οικισμούς του νομού Κάτω Καλλινίκη, Πολυπόταμος, Κάτω Κλεινές, Άνω Κλεινές, καθώς επίσης και από την πόλη της Καστοριάς και από τους οικισμούς Άργος Ορεστικό, Δαμασκηνιά και Κρανοχώρι.
Μεταξύ των είκοσι ατόμων που εκτελέστηκαν στις 23 Αυγούστου 1944 ως αντίποινα ήταν ο δικηγόρος Αργύριος Εξάρχου, με καταγωγή από τη Δροσοπηγή. Υποψήφιος για τη θέση του Δημάρχου Φλώρινας, όταν το ίδιο έτος πέθανε ο συνάδελφός του, επίσης δικηγόρος, και Δήμαρχος, Δημήτριος Κώττας. Όμως η τοποθέτησή του δεν είχε την αποδοχή της γερμανικής Διοίκησης και για τον λόγο αυτό δεν ολοκληρώθηκε.
Στη συνέχεια, στις 14 Οκτωβρίου 1944 ο Αργύριος Εξάρχου ανακηρύχτηκε επίτιμος Δήμαρχος Φλώρινας, όταν η Διοικούσα Επιτροπή του Δήμου της πόλης συνήλθε σε Έκτακτη Ειδική Συνεδρίαση. Κατά τις εργασίες της αποφασίστηκε ομόφωνα να τεθεί το πορτραίτο του ανάμεσα σε εκείνα των Δημάρχων που προηγήθηκαν, καθώς επίσης να ονομαστεί η οδός από την κεντρική πλατεία Ομονοίας μέχρι τον χώρο που έγινε η εκτέλεση, Λεωφόρος Αργυρίου Εξάρχου. Ακόμη να δοθεί ψήφισμα στην οικογένειά του και να δημοσιευθούν όλες οι αποφάσεις στον Τύπο των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης.
Άφησα για το τέλος την αναφορά σε ένα ιδιαίτερα σημαντικό τμήμα των αποφάσεων που λήφθηκαν σε εκείνη την Έκτακτη Συνεδρίαση της Διοικούσας Επιτροπής του Δήμου Φλώρινας της 14ης Οκτωβρίου 1944 και αυτό γιατί έχει τη δική του βαρύτητα. Ομόφωνα, λοιπόν, μεταξύ άλλων αποφασίστηκε να γίνει κατάλληλη διαμόρφωση του τόπου εκτέλεσης των είκοσι ατόμων, με στόχο την τοποθέτηση μνημείου. Η απόφαση αυτή με αριθμό 30 και ημερομηνία 14 Οκτωβρίου 1944 που είναι καταχωρημένη στα Πρακτικά Εκτάκτου και Ειδικής Συνεδριάσεως της Διοικούσης Επιτροπής του Δήμου Φλωρίνης και βρίσκεται στο Αρχείο του Δήμου στο Βιβλίον Πρακτικών Διοικούσας Επιτροπής Δήμου (245/1944-136/1945), ως τις μέρες μας δεν έχει υλοποιηθεί. Ο τόπος έχει παραμείνει χέρσος από την ημέρα εκείνη και μάλλον περιμένει την αξιοποίησή του προς την κατεύθυνση αυτή. Το μόνο που θυμίζει το γεγονός είναι ένας τύμβος από χώματα που προήλθε από την εκσκαφή λίγα χρόνια αργότερα για την ανεύρεση των οστών των εκτελεσθέντων. Σήμερα φυλάσσονται στο οστεοφυλάκιο του Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου.
Εκτιμώ πως είναι ώριμη η περίοδος να ολοκληρωθεί και το πρακτικό μέρος της συνεδρίασης της 14ης Οκτωβρίου 1944, με την ανέγερση ενός απλού μνημείου στον τόπο και την αναγραφή των είκοσι ονομάτων. Είναι αν μη τι άλλο μια ηθική υποχρέωση της πολιτείας απέναντι στους συγγενείς των θυμάτων και στα ίδια τα θύματα. Το οφείλουν ο Δήμος, οι τοπικοί άρχοντες αλλά και οι φορείς απέναντι σε αυτούς που έδωσαν τη ζωή τους και απέναντι σε αυτούς που έμειναν να τους θυμούνται και τους ανάβουν ένα κερί.
Το θέτω σαν πρόταση προς κάθε κατεύθυνση με σκοπό την ευαισθητοποίηση των αρμοδίων για την υλοποίησή της.
Σχετικά
I. Σε ό,τι αφορά την εκτέλεση σύντομες αναφορές συναντούμε στα έργα: Εμμανουήλ Θ. Γρηγορίου, Το βουλγαρικόν όργιον αίματος εις την Δυτικήν Μακεδονίαν (1941-1944), Τύποις «Πυρσού», Αθήνα 1947 * Στέφανος Κ. Γώγος, Η καταστολή της κατά του Έθνους Ανταρσίας, Φλώρινα 2001.
II. Η αναφορά των τοπικών αρχών προς την Κατοχική Κυβέρνηση στο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών: 1943-44, Κατοχική Κυβέρνηση, Γραφείο Πρωθυπουργού, φ.2, υπ.6, Ελληνική Χωροφυλακή, Τμήμα Ασφαλείας Φλώρινας, «Συλλήψεις και εκτελέσεις ατόμων υπό των Αρχών Κατοχής», αρ.26/33/62, Φλώρινα 23 Αυγούστου 1944. Σημειώνεται ότι στις 4 περίπου έξω από την πόλη εκτελέστηκαν από τις Αρχές Κατοχής με τουφεκισμό ως αντίποινα για τον φόνο επτά Γερμανών στρατιωτών και ενός Ιταλού που έγινε στις 22/8/44 στη δημόσια οδό ανάμεσα στη Βεύη και το Κλειδί από ένοπλους αντάρτες.
III. Στοιχεία για τους εκτελεσθέντες στο Αθανάσιος Ι. Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν τη Μακεδονία. Οι Γερμανοί εν Μακεδονία, 1941-1944, τόμος 5, Θεσσαλονίκη 1962.
IV. Αναφορά στην ενέδρα υπάρχει και στο Σταύρος Κωτσόπουλος, Η εθνική αντίσταση στη Δυτική Μακεδονία, όπου σημειώνει ότι στη Βεύη σκοτώθηκαν δέκα πέντε Γερμανοί, ενώ άλλες πηγές αναφέρουν λιγότερους.
V. Η απόφαση: Δήμος Φλώρινας, Βιβλίον Πρακτικών Διοικούσας Επιτροπής Δήμου (245/1944-136/1945). Πρακτικά Εκτάκτου και Ειδικής Συνεδριάσεως της Διοικούσης Επιτροπής του Δήμου Φλωρίνης της 14ης Οκτωβρίου 1944, αριθμός 30.
Σημαντικό ερευνητικό υλικό για την περίοδο παραχώρησε ο επίκουρος καθηγητής του ΠΑΜΑΚ, Στράτος Ν. Δορδανάς.
Ονόματα εκτελεσθέντων, τόπος κατοικίας, ηλικία και επάγγελμα:
1. Εξάρχου Αργύριος, Φλώρινα, 55, Δικηγόρος
2. Καρανίκας Βασίλειος, Φλώρινα, 46, Φοροτεχνικός, υπάλληλος Δήμου Φλώρινας
3. Πλατής Ιωάννης, Φλώρινα, 32, Επιπλοποιός
4. Σαουλίδης Γεώργιος, Κάτω Καλλινίκη Φλώρινας, 30, Γεωργός
5. Γρηγοριάδης Γεώργιος, Κάτω Καλλινίκη Φλώρινας, 37, Γεωργός
6. Ευθυμιάδης Θεόδωρος, Κάτω Καλλινίκη Φλώρινας, 33, Γεωργός
7. Ξενίδης Αναστάσιος, Κάτω Καλλινίκη Φλώρινας, 46, Γεωργός
8. Σελεμίδης Γεώργιος, Κάτω Καλλινίκη Φλώρινας, 38, Γεωργός
9. Παλαιόπουλος Γεώργιος, Κάτω Καλλινίκη Φλώρινας, 39, Γεωργός
10. Στοϊνης Βασίλειος, Πολυπόταμος Φλώρινας, 28, Γεωργός
11. Μίσκας Δανιήλ, Πολυπλάτανος Φλώρινας, 36, Γεωργός
12. Τσολάκης Παύλος, Πολυπλάτανος Φλώρινας, 28, Γεωργός
13. Καλαϊτζίδης Γεώργιος, Κάτω Κλεινές Φλώρινας, 30, Γεωργός
14. Κηπουρόπουλος Χαράλαμπος, Άνω Κλεινές Φλώρινας, 50, Γεωργός
15. Γρούιος Πέτρος, Άνω Κλεινές Φλώρινας, 70, Γεωργός
16. Δούμας Αναστάσιος, Άργος Ορεστικό Καστοριάς, 42 Καφεπώλης
17. Αδαμίδης Στέργιος, Δαμασκηνιά Καστοριάς, – , Γεωργός
18. Καρανικόπουλος Τρύφων, Κρανοχώρι Καστοριάς, – , Γεωργός
19. Βάρρας Ζήσης, Άργος Ορεστικό Καστοριάς
20. Παπαδόπουλος Στέφανος, Καστοριά, – , Εργάτης
Σημείωση: Οι ληξιαρχικές πράξεις των εκτελεσθέντων έγιναν στο Δήμο Φλώρινας επειδή το γεγονός πραγματοποιήθηκε μέσα στον διοικητικό χώρο του Δήμου. Συγκεκριμένα βρίσκονται στο Αρχείο: Δήμος Φλώρινας, Βιβλίο Ληξιαρχικών Πράξεων Θανάτων (181/1943-209/1945), Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου: αρ.177/Φλώρινα 6-9-1944,αρ.178/Φλώρινα 7-9-1944 και από αρ.183 έως και αρ.200/Φλώρινα 18-9-1944. Ο πίνακας περιέχει στοιχεία από αυτές.
Η πρώτη φωτογραφία που συνοδεύει το κείμενο είναι ενδεικτική και ανάλογη της εκτέλεσης των 20 Ελλήνων στη Φλώρινα – προέρχεται από το wikimedia commons / Category:National Socialist crimes και δεν έχει σχέση με την εκτέλεση των 20 –
H δεύτερη φωτογραφία είναι από την ημέρα τέλεσης του ετησίου μνημοσύνου του Αργύρη Εξάρχου, έχει ληφθεί στις 20 Αυγούστου 1945. To μνήμα βρίσκεται στον χώρο εκτέλεσης και ομαδικής ταφής.
Στην τρίτη φωτογραφία διακρίνεται ο Αργύριος Εξάρχου (τρίτος από αριστερά, με τα γυαλιά) στον αυλόγυρο της οικίας του με τον Βασιλέα Γεώργιο Β’ κατά την διάρκεια της επίσκεψής του στη Φλώρινα στις 24,25 Ιουνίου 1936. Ο Γεώργιος Β’ φιλοξενήθηκε κατά την παραμονή του στη Φλώρινα στην οικία Εξάρχου.
